Korespondencja z Krakowa
ORMIANIE POLSCY cz.2
Ludobójstwo Ormian
W czasie I wojny światowej w latach 1915 - 17 w wyniku Ludobójstwa Ormian popełnionego na ludności ormiańskiej w Turcji Osmańskiej mogło zginąć około 1,5 mln ludzi. Ludobójstwo Ormian potocznie nazywane jest Rzezią Ormian.
Każdego roku 24 kwietnia społeczność ormiańska na całym świecie obchodzi rocznicę rozpoczęcia eksterminacji swojego narodu. Uroczystości organizowane są zarówno w ojczystej Armenii, jak i poza jej granicami, m.in. w Polsce.
Ziemie armeńskie weszły w skład imperium osmańskiego za czasów panowania sułtana tureckiego Selima II panującego w latach 1566 - 1574. Imperium Osmańskie jest nazwą dynastii Osmanów. Jego synonimem jest imperium ottomańskie - państwo tureckie na Bliskim Wschodzie, założone przez Turków osmańskich, jedno z plemion tureckich zachodniej Anatolii, obejmujące w okresie od XIV do XX wieku Anatolię, część południowo - zachodniej Azji, północną Afrykę i południowo - wschodnią Europę. W kręgach dyplomatycznych na określenie dworu sułtana, później także całego państwa tureckiego, stosowano termin Wysoka Porta.
W wiekach XVI i XVII było to jedno z najpotężniejszych politycznie i militarnie państw na świecie, od chwili, gdy kraje europejskie poczuły się zagrożone stałymi postępami imperium na Bałkanach.
Imperium osmańskie było zorganizowane w system miletów. Ormianie byli zorganizowani w trzy milety: Apostolski Kościół Ormiański, Kościół katolicki obrządku ormiańskiego, oraz powstały w XIX w. Ormiański Kościół Ewangelicki. Zgodnie z tym systemem, Patriarcha był nie tylko zwierzchnikiem religijnym, ale był również odpowiedzialny za płacenie podatków i stanowienie praw wewnątrz społeczności. Ormianie, jako niemuzułmanie, byli zwolnieni ze służby militarnej i niektórych podatków. Handel imperium skupiał się głównie w rękach Ormian. Ormianie zamieszkiwali wschodnią Anatolię, ze skupiskami w Cylicji, oraz rejony miast Erzurum, Wan i Kars. Wielu osiedliło się w Stambule, Trabzonie, Ankarze, Izmirze. Stopniowo w rejony zajmowane pierwotnie przez Ormian zaczęli napływać Turcy oraz Kurdowie. Takie migracje były popierane przez państwo, chcące zmniejszyć tym samym liczebność Armeńczyków na wschodzie i Greków na Zachodzie Imperium.
W 1890 roku na terenie imperium osmańskiego, głównie w podbitej przez Turków Armenii Zachodniej, żyło ponad 2,6 mln Ormian. Podobnie jak chrześcijańskie narody bałkańskie, tureccy Ormianie, widząc słabość imperium w obliczu rosyjskich planów przejęcia Konstantynopola, żądali autonomii. By ich zastraszyć, sułtan Abdulhamid zachęcał Kurdów do mordowania Ormian. Tworzył on złożone z Kurdów konne bojówki, które miały działać na terenach historycznej Armenii. Działania te, w połączeniu z wysokimi podatkami, ograniczeniami dotyczącymi przykładowo budownictwa sakralnego i innymi restrykcjami natury administracyjnej, doprowadziły do wybuchu ormiańskich powstań, krwawo stłumionych 1894 - 95 przez wojsko tureckie. Pierwszą widownią tych działań było miasto Samsun, gdzie armia turecka, wysłana przez sułtana, przyczyniła się do ucieczki jego mieszkańców w góry, a tych, którzy pozostali, wymordowano. Czynny opór stawiło miasto Zejtun, którego mieszkańcy w 1895 roku odparli trzy szarże regularnej armii tureckiej, mając do dyspozycji 600 przestarzałych karabinów i dwie armaty. Prześladowano również Ormian mieszkających w Stambule. Tam miały miejsce manifestacje pod koniec września 1895 roku, gdzie władze słały przeciwko Ormianom bojówki. Życie w ten sposób straciło ok. 2000 osób. Dwa lata później grupa rewolucjonistów ormiańskiego pochodzenia zajęła Bank Osmański. W odwecie doszło do pogromów Ormian, w czasie których zginęło ok. 50 tysięcy ludzi. Szacuje się, że w latach 1894 - 96 śmierć poniosło ok. 300 tysięcy Ormian.
Przed wybuchem I wojny światowej władzę w Turcji objął "Komitet na rzecz jedności i postępu" zwany młodoturkami. Ludność imperium osmańskiego nie wyznająca islamu, w tym Ormianie, liczyła na poprawę swojej sytuacji. Nadzieje na zmiany okazały się płonne, gdyż młodoturcy głosili idee panturkizmu /doktryna owa powstała na początku XX wieku w Turcji, głosząca jedność etniczną ludów tureckich i konieczność ich integracji kulturalnej i politycznej, od cieśniny Bosfor do gór Ałtaju. Nadano jej miano Wielki Turan/. Jej ideolodzy dążyli do zajęcia turańskich ziem /Turkmenistan, Uzbekistan i Kazachstan/ Iranu i Rosji. Dążąc do zjednoczenia ludów tureckich "od Bosforu po Mongolię" uznali, że na przeszkodzie stoi miejscowa ludność ormiańska, zamieszkująca tereny Zakaukazia od 3000 lat. Przy okazji obecności znacznych wojsk w tym regionie postanowili ostatecznie rozwiązać "problem ormiański".
24 kwietnia 1915 roku rząd turecki wydał rozporządzenie nakazujące aresztowanie ormiańskiej inteligencji - tylko w Stambule aresztowano wówczas i w większości zgładzono 2345 osób, a 27 maja kolejne rozporządzenie wprowadziło deportację Ormian zamieszkujących Anatolię do Syrii i Mezopotamii. W wyniku owej operacji setki tysięcy Ormian zmarło z głodu, albo zostało brutalnie wymordowanych przez tureckich żołnierzy i Kurdów, których rząd podjudzał przeciwko chrześcijańskim Ormianom i Asyryjczykom.
Zatrzymanych topiono, spychano w przepaści górskie, przybijano podkowy końskie do stóp, duchownych Kościoła ormiańskiego palono żywcem, lub zakopywano w ziemi. Do końca 1915 roku ok. pół miliona ludzi wypędzono na Pustynię Syryjską, gdzie ginęli pozbawieni wody i schronienia od słońca.
Pomnik ofiar ludobójstwa Ormian wznosi się na skałach nad miastem Bikfaya w górach Libanu
W telegramie z września 1915 roku minister Talaat Pasza /polityk turecki związany z ruchem młodoturków/ tak oto pisał o planach rządu:
"Już wcześniej zostało zakomunikowane, że rząd zdecydował o całkowitej eksterminacji wszystkich Ormian zamieszkałych w Turcji (.). Bez względu na to, że znajdują się wśród nich kobiety, dzieci i chorzy, jakkolwiek tragiczne będą środki tej eksterminacji, bez słuchania głosów sumienia należy położyć kres ich egzystencji (.). Ci którzy sprzeciwią się temu rozkazowi, nie mogą być urzędnikami państwowymi".
W kilku miejscach Ormianie bronili się przed wojskiem. Około miesiąca od 20 kwietnia 1915 roku stawiała opór ormiańska dzielnica w Wan - aż do zajęcia miasta przez Rosjan. Ponad 50 dni 5 tysięcy mieszkańców okręgu Musa broniło się na wzgórzu Mussa Dagh. Szacuje się, że w wyniku całej operacji liczba Ormian w Turcji spadła z 2,1 mln w 1912 roku do 150 tysięcy w 1922 roku.
Nawet dzisiaj rząd Turcji oficjalnie twierdzi, że tureccy Ormianie padli ofiarą epidemii podczas ewakuacji frontu, a jej przedstawicielstwa dyplomatyczne agresywnie atakują próby upamiętnienia ofiar. Pisarzowi - nobliście Orhanowi Pamukowi wytoczono proces "o obrazę tureckości", po tym jak ośmielił się wspomnieć o tragedii Ormian.
W 1939 roku Adolf Hitler nawiązał do Ludobójstwa Ormian w t. zw. cytacie armeńskim, wydając rozkaz ataku na Polskę:
"Zabijajcie bez litości kobiety, starców i dzieci; liczy się szybkość i okrucieństwo. Kto dzisiaj pamięta o Rzezi Ormian?".
CHACZKAR
- UPAMIĘTNIENIENIE LUDOBÓJSTWA ORMIAN
Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Krakowie /ul. Kopernika 9/ - to zabytkowa barokowa budowla z elementami gotyckimi posadowiona w latach 1677 - 1684, a poświęcona w 1682. Pierwotną świątynię romańską wzniesiono na tym miejscu - przy ówczesnym szlaku prowadzącym z Krakowa w kierunku Rusi - w XI wieku. Kościół był początkowo przydzielony benedyktynom tynieckim /świadczy o tym bulla papieża Grzegorza IX z 1229/, w XIV w. pełnił też funkcje parafialne /stanowił główną świątynię osady Wesoła/. Benedyktyni w 1467 roku przekazali go Akademii Krakowskiej. W XV wieku budowlę romańską rozebrano i materiał z rozbiórki wykorzystano do wzniesienia kościoła gotyckiego /zachowały się z tego okresu fragmenty prezbiterium/. W roku 1655 Szwedzi splądrowali kościół i spalili. Świątynia została odbudowana w latach 1677 - 1684 w stylu barokowym. Uroczystej konsekracji dokonał biskup Mikołaj Oborski. W skromnej barokowej fasadzie od strony zachodniej w niszach dolnej kondygnacji znajdują się posągi śś Piotra i Pawła. Wyposażenie wnętrza pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku.
Chaczkar - krzyż ormiański - na terenie parafii św. Mikołaja w Krakowie (fot. Michał Tyrpa)
Zwiedzając kościół św. Mikołaja należy zwrócić szczególną uwagę na:
- późnogotycki pentaptyk z XV wieku ze sceną Koronacji Matki Boskiej;
- wczesnorenesansowy obraz Madonny ze śś Wojciechem i Stanisławem;
- brązową chrzcielnicą z 1556 roku oraz stalle z herbem UJ;
- latarnię umarłych, XV-wieczną kamienną wieżyczkę składającą się z cokołu, sześciobocznego trzonu z arkadkami, oraz ostrosłupowego daszku na którym znajduje się krzyż. Na obecnym miejscu postawiono ją w roku 1871.
- chaczkar - ormiańską kamienną płytę wotywną upamiętniającą szczególne wydarzenia.
Chaczkary umieszczane są w murach świątyń, wejściach do grobowców, na rozstajach dróg.
Na tylnej elewacji monumentu został wykuty napis:
Chaczkar, czyli "kamień krzyżowy" z ormiańskim "krzyżem kwitnącym" upamiętnia Ormian, którzy od XIV wieku mieszkali w Polsce i położyli wiele zasług dla Rzeczypospolitej.
Monument jest poświecony również:
ofiarom ludobójstwa dokonanego na Ormianach w Turcji w 1915 roku,
Ormianom i Polakom zamordowanym przez ukraińskich nacjonalistów z UPA 19 - 21 IV 1944 w Kutach nad Czeremoszem, 15 - 20 I 1945 w Baniłowie Ruskim na Bukowinie, oraz w innych miejscowościach kresowych,
Księżom ormiańsko-katolickim aresztowanym, zabitym lub wywiezionym na Sybir przez sowieckie władze okupacyjne w latach II wojny światowej.
17 kwietnia 2004 roku na terenie parafii św. Mikołaja w Krakowie Kardynał Franciszek Macharski dokonał uroczystego poświęcenia chaczkaru - kamienia krzyżowego.
24 kwietnia Ormianie na całym świecie obchodzą rocznicę Genocydu - ludobójstwa dokonanego na ok. 1,5 mln ludności ormiańskiej w Turcji w 1915 roku. Ta pierwsza w XX wieku eksterminacja 1/3 całego narodu ze względu na jego odrębność etniczną i religijną, odbiła się echem również w literaturze polskiej - czytamy o niej w "Przedwiośniu" Stefana Żeromskiego.
Polsce, odprawia w kościele św. Mikołaja w Krakowie mszę świętą w obrządku ormiańskim, w której uczestniczą: ambasador Republiki Armenii, członkowie korpusu dyplomatycznego innych państw, posłowie na Sejm RP, przedstawiciele wojewody małopolskiego, oraz prezydenta i rady miasta Krakowa. W czasie tej uroczystości Ormianie polscy wspominają również groby swoich zmarłych, pozostawione w ciągu minionych siedmiu wieków na rozległych kresach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, a także własne tragedie z ostatniej wojny światowej - aresztowanie i wywiezienie przez NKWD na Sybir wielu księży ormiańsko-katolickich, oraz okrutne mordy dokonane w dniach 19 - 21 kwietnia 1944 roku przez ukraińskich nacjonalistów z UPA na Ormianach i Polakach mieszkających w Kutach w Karpatach Wschodnich, a także podobne wydarzenia 15 - 20 stycznia 1945 roku w Baniłowie nad Czeremoszem na Bukowinie, oraz w innych miejscowościach kresowych. Po mszy składano kwiaty i zapalano znicze pod XIV-wieczną latarnią umarłych stojąca przy kościele św. Mikołaja, przeniesioną tu z dawnego cmentarza trędowatych na Pędzichowie.
Ponieważ Ormianie nie mieli w Krakowie miejsca, w którym mogliby upamiętniać swoich zmarłych, wśród członków Polsko-Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego zrodził się pomysł wzniesienia niewielkiego pomnika. Znalezienie lokalizacji i wykonanie projektu powierzono Jackowi Chrząszczewskiemu, architektowi, historykowi sztuki i pisarzowi. Najbardziej odpowiednie miejsce wskazano w pobliżu latarni umarłych przy kościele św. Mikołaja. Od ulicy Kopernika parcelę kościelną oddziela w tym miejscu ażurowe ogrodzenie i szpaler drzew, który wraz z kościołem tworzy kameralne i zaciszne wnętrze urbanistyczne, idealnie nadające się do uroczystości plenerowych nie kolidujących z nabożeństwami w kościele. Od strony wschodniej wnętrze to jest zamknięte wysokim murem oporowym, odgradzającym kościół od nasypu kolejowego. Mur ten i wystająca zza niego zieleń stanowi dobre tło dla pomnika. Usytuowanie monumentu po stronie wschodniej parceli odpowiada średniowiecznej tradycji orientowania świątyń chrześcijańskich, a ponadto wskazuje kierunek lwowski, przypominając jednocześnie, że tędy właśnie - przez dawną bramę Mikołajską, obok kościoła św. Mikołaja - wychodził z Krakowa szlak handlowo - komunikacyjny, prowadzący przez Mogiłę, Korczyn i Sandomierz na Ruś. Tą drogą przybywali do miasta kupcy ormiańscy, a także poselstwa Ormian lwowskich i kamienieckich do króla polskiego.
Lwowska Katedra Ormiańska
Na terenie dawnej Rzeczypospolitej największy zespół chaczkarów i krzyży wotywnych zachował się w katedrze ormiańskiej we Lwowie. To właśnie do motywów dekoracyjnych, ornamentów i detali architektonicznych tej najważniejszej świątyni Ormian polskich świadomie nawiązał Jacek Chrząszczewski, twórca projektu chaczkaru krakowskiego.
Przed nami kolejna rocznica - 24 kwietnia 2010 roku.
Aleksander Szumański
26.01.2010r.
RODAKpress
