HISTORIA FUNDACJI ZAKŁADY KÓRNICKIE
Wola Hrabiego, czyli jak Fundację Zakłady Kórnickie restytuowano

Statut fundacji, w którym Władysław Zamoyski wraz z siostrą Marią wyzbywają się mienia na rzecz narodu, zostaje ostatecznie ukończony po śmierci matki generałowej Jadwigi Zamoyskiej pod koniec 1923 roku. 16 lutego 1924 statut Fundacji Zakłady Kórnickie, będący projektem ustawy mającej być Sejmowi przedstawiony przez Rząd, zostaje złożony na ręce prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Belwederze. Tego dnia Zamoyski notuje: "Dziś najszczęśliwszy dzień w moim życiu. Nie mam już nic". Wstęp statutu, akt donacyjny, o którym pisze Żeromski, że winien być czytany w szkołach na równi z arcydziełami wieszczów narodowych , opiewa:

Już dawno, za czasów niewoli, postanowiliśmy to, cośmy posiadali, tak zabezpieczyć, by i nadal polskiej sprawie służyło. Dzisiaj, gdy możemy się zwrócić do Sejmu, do Senatu, do Rządu Polskiego, składamy przed nimi prośbę, by raczyli zamierzonemu przez nas dziełu zapewnić opiekę Rzeczypospolitej i potwierdzić załączony tu statut.

1 października 1924 projekt ustawy został przyjęty przez Radę Ministrów. Tej wiadomości, spiesznie do Kórnika przesłanej, już Zamoyski prawdopodobnie nie był w stanie sobie przyswoić: 3 października zakończył życie mając 71 lat. 30 lipca 1925 Sejm ten projekt urzędowo ogłosił jako Ustawę obowiązującą.

Oddziały niemieckie wkroczyły do Kórnika 10 września 1939. Majątki Fundacji zostały zamienione na Reichsstiftung fur deutsche Ostforschung (Fundację do Niemieckich Badań Wschodnich), dołączono do nich również inne majątki. Niemcy nastawili się na zysk gospodarczy, a działalność naukowa została zaniechana: dział naukowy Ogrodów Kórnickich został zdewastowany, Biblioteka zamknięta, a jej zbiory nie były udostępniane. Mimo intensywnej gospodarki niektóre folwarki paradoksalnie zyskały na administracji okupanta: przeprowadzono w nich remonty budynków i pobudowano nowe, sprowadzono nowe maszyny, na większą niż dotychczas skalę zaczęto stosować nawozy sztuczne, wprowadzono nowe uprawy. Ostateczna decyzja co do losów Kórnika miała zapaść po końcowym zwycięstwie III Rzeszy. Niemieckie wojsko i cywilni pracownicy opuścili Kórnik 19 stycznia 1945.

Natychmiast po wojnie zaczęło działać Kuratorium. Komunistyczne władze nie wiedziały, jak mają postąpić z Zakładami Kórnickimi. Bo oto z jednej strony, z pominięciem istniejącego stanu prawnego, przejęły lasy Fundacji (4943 ha), powołując się na dekret z 12 grudnia 1944, który jednak nie zawierał przepisu uchylającego Ustawę o Zakładach Kórnickich, z drugiej, zarządzeniem z 21 czerwca 1945 ówczesny minister rolnictwa wyłączył wszystkie majątki rolne Fundacji z parcelacji. Mimo protestów Kuratorów, przy złamaniu zasady, że ustawa szczegółowa ma moc obowiązującą nad ustawą ogólną, lasy kórnickie stały się własnością państwa. Zarządzeniem ministra rolnictwa z 16 marca 1949 przejęto majątki rolne Fundacji: Okręgowy Zarząd Państwowych Gospodarstw Rolnych w Poznaniu objął ziemię wraz z inwentarzem żywym i martwym Zakładów, 25 kwietnia Fundacja straciła również Szkołę Domowej Pracy Kobiet, internat oraz gospodarstwa w Kuźnicach. Potem Ministerstwo Szkół Wyższych i Nauk "wydzierżawiło" na czas nieokreślony majątek Ogrodów Kórnickich. W 1951 Zakłady Kórnickie posiadały 150 ha ziemi (wydzierżawionej), Zamek wraz z Biblioteką, której działalność finansowało jednak państwo, kilka budynków w Kórniku i Zakopanem oraz zniszczony pałac Działyńskich w Poznaniu. 24 kwietnia 1952 Rada Ministrów wydała, a Rada Państwa zatwierdziła dekret o zniesieniu w Polsce fundacji jako instytucji - ich majątek miało przejąć państwo.

Władze PRL zdawały sobie sprawę, że dekret nie przystaje do Zakładów Kórnickich, naruszał bowiem niezbywalność ustawodawstwa sejmowego, poprzez zastąpienie go dekretem niższego rzędu. Wtedy to władze wpadły na pomysł przekazania fundacyjnego majątku utworzonej w 1951 Polskiej Akademii Nauk. Zrobiono protokół zdawczo-odbiorczy, który liczył 36 tomów. 10 stycznia 1953 Rada Ministrów podjęła uchwałę, na mocy której PAN przejęła Bibliotekę oraz mienie ruchome i nieruchome, będące własnością Fundacji Zakłady Kórnickie. Akademia przejęła ów majątek tylko na papierze, w jej posiadaniu znalazły się jedynie dwie placówki naukowe: Biblioteka Kórnicka i Zakład Hodowli drzew i lasów (obecnie Instytut Dendrologii). Natomiast 7 tys. ha ziemi uprawnej i 700 ha jezior przejęły PGR-y (tylko one miały prawo prowadzić gospodarkę rolną na dużych obszarach). PAN nie dostał też w swoje użytkowanie należących do Fundacji parceli i budynków w Kórniku i Zakopanem, 5 tys. ha lasów w tym Tatr, którymi od 10 lat zawiadywało państwo.

Dopiero w wolnej już Polsce, 30 lat później, grupie osób udało rozpocząć i przeprowadzić zwycięską krucjatę o przywrócenie do życia Fundacji. Prof. Andrzej B. Legocki, główny inicjator restytucji Zakładów, argumentował: Po pierwsze pamiętajmy, że Fundacja została nieprawnie rozwiązana, bo zrobiono to za pomocą aktu niższego rzędu niż ustawa; po drugie - miała realizować szczytne cele, które nadal są aktualne; po trzecie - jej przywrócenie to wyraz dziejowej sprawiedliwości i szacunku dla najpiękniejszych narodowych tradycji.

Kiedy Wielkopolanie walczyli o odnowę Fundacji Zakłady Kórnickie, wiadomo było, że bez nowej ustawy nie da się tego zrobić. Bez działania w Sejmie posła Marcina Libickiego ustawa by nie powstała, Fundację Zakłady Kórnickie zwalczała lewica i PSL. Polską rządził rząd Jerzego Buzka przychylny tej sprawie, ale kto w Sejmie wiedział, że Działyńscy i Zamoyscy cały swój ogromny majątek przekazali Narodowi! To właśnie poseł Marcin Libicki tłumaczył, jak ważne znaczenie miała ta Fundacja w odradzającej się Polsce. A były trudne sprawy do rozstrzygnięcia: nieruchomości w Zakopanem, jeziora i lasy w Wielkopolsce, Arboretum czy Zamek w Kórniku, które miały już innych właścicieli.

11 października 2001 Prezydent RP podpisuje Ustawę o Fundacji Zakłady Kórnickie. W myśl ustawy Fundacja zarządzać będzie majątkiem, na który składa się 4200 ha ziemi uprawnej (przeważnie II i III klasy) w gminach Kórnik, Mosina, Dominowo i Środa Wielkopolska. Wypracowane środki (ok. 500 tys. zł rocznie) przeznaczone będą na zadania społeczne sformułowane przez Fundatorów, jakim jest służba publiczna: m.in. na wspieranie i rozwijanie nowoczesnego rolnictwa, działania na rzecz edukacji rolniczej i działalności naukowo-badawczej, propagowanie idei pracy organicznej, pomoc mieszkańcom z terenów fundacyjnych, wspieranie placówek PAN. Organami Zakładów są: Rada Kuratorów z przewodniczącym prof. dr hab. Andrzejem Legockim (skład: prezydent, prymas, ministrowie: szkolnictwa wyższego, nauki, rolnictwa i skarbu, wojewoda wielkopolski, burmistrzowie: Kórnika, Środy Wielkopolskiej, przedstawiciele PAN i PTPN) oraz Zarząd, z zasłużonymi prezesem mgr. inż. Kazimierzem Grzesiakiem, dr Zbigniewem Kaliszem, mgr Grażyną Pietrzak i in. Pracę fundacyjną prowadzi nieliczne grono pracowników i społeczników. Znaczenie wolontariatu w wypełnianiu misji społecznej Fundacji dobrze rozumieli i wysoko cenili jej założyciele: Władysław hrabia Zamoyski, Jadwiga generałowa Zamoyska oraz Maria Zamoyska. Nadzór sprawuje minister nauki. Siedzibą Fundacji jest Kórnik.

Fundacja Zakłady Kórnickie to wspaniały przykład dla wszystkich fundacji w Polsce. To pokazanie, że w wolnej Polsce obowiązuje prawo i że nadal obowiązuje statut napisany przez Władysława Zamoyskiego mówiący, że cały ten wielki wielopokoleniowy majątek rodziny Działyńskich i Zamoyskich ma służyć dobru wspólnemu. Zwiedzając Kórnik Polacy i turyści zagraniczni zastanawiają się, jak to możliwe przekazać cały swój wspaniały majątek Polsce, który widzą na własne oczy. Oglądając to wszystko stajemy się dumni, że mieliśmy tak wspaniałych Polaków.

Na Sądzie Bożym przyznam, że jako człowiek słaby może nie raz działałem przeciwko boskiemu przykazaniu. Ale przeciw Polsce nigdy - Władysław hrabia Zamoyski.

Zebrała Anna Witek

01. 12. 2008r.
RODAKpress