Po dwóch stronach - Polska

Skończył pan dwie uczelnie: Wyższą Szkołę Nauczycielską w Częstochowie oraz Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Krakowie na Wydziale Reżyserii Dramatu, do partii pan nie należał, a mimo to wystartował w tak mocny sposób...

Na jednych z pierwszych zajęć na PWST w Krakowie, dyrektor administracyjny Teatru Starego, którego nazwiska już nie pamiętam, powiedział do nas: Dostaliście się do tak wspaniałej szkoły i myślicie, że cały świat należy do was. Ale musicie pamiętać, że w życiu artysty liczy się przede wszystkim: łut szczęścia, potem talent, a na końcu praca.

Zrozumiałem to dopiero po pierwszym swoim przedstawieniu "Ostatniej taśmy Krappa" Becketta na scenie PWST w Krakowie. To przedstawienie obejrzeli prawie wszyscy najwybitniejsi ludzie teatru w Krakowie, obejrzał je również Tadeusz Nyczek, dostałem pierwszą wspaniałą recenzję. To był mój łut szczęścia. Natychmiast zainteresowała się mną pani Alina Obidniak, dyrektor jeleniogórskiego teatru, do którego w tamtych latach przyjeżdżała prawie cała teatralna Polska. Zaprosiła moją "Ostatnią taśmę Krappa" na festiwal i dała mi pół etatu w swoim teatrze; wcześniej cały etat otrzymałem od pana Tadeusza Bartosika w częstochowskim teatrze. Tak więc dzięki temu mojemu pierwszemu przedstawieniu, do którego scenografię zrobił Marian Panek, sprawy przynależności partyjnej nie miały znaczenia. Pani Alina Obidniak, którą wszyscy szanowali, roztoczyła nade mną parasol ochronny, bym spokojnie mógł pracować.

Czy to się udało? Czy przyszło panu zapłacić jakąś cenę za objęcie funkcji kierownika artystycznego teatru w Częstochowie?

Jestem człowiekiem teatru, by go robić, trzeba mieć przynajmniej zespół. Wtedy miałem bardzo wiele chwil, kiedy żałowałem, że nie jestem malarzem czy fotografikiem, bo nie musiałbym podejmować decyzji, jaką podjąć musiałem, i którą podjąłbym nawet bogatszy o dzisiejszą świadomość. Władze Częstochowy zaproponowały mi objęcie kierownictwa artystycznego teatru w Częstochowie w 1981 roku. Potem, w moje urodziny, nieoczekiwany stan wojenny. Oczywiście, po tym, co się zdarzyło, mogłem się wycofać. Mogłem. Ale nie chciałem. Nominację przyjąłem we wrześniu 1982 roku. O wiele łatwiej było milczeć tym, którzy mieli już dorobek teatralny, dla tych, którzy zaczynali, naprawdę nie było to takie proste.

Na konferencji prasowej ogłosiłem repertuar, którego nigdy nie zrealizowałem. Na bieżąco wstawiałem sztuki, o których wiedziałem, że muszą być zagrane, by teatr prowadzony przeze mnie pomagał przeżyć te ciężkie chwile oglądającym nas widzom. To miłe, że pamiętają mnie oni do dziś, a częstochowscy artyści wspominają czasy mojej dyrekcji w swoich wywiadach, jako ważne dla całej Częstochowy. Ważne, bo scena była wolna od ideologii.

Tolerowano mnie więc z coraz większą niechęcią, aż do chwili, kiedy zrobiłem "Hioba" Karola Wojtyły w czasie Jego pielgrzymki do Polski. Chciałem nawet zagrać to przedstawienie dla Papieża na Jasnej Górze. Nie zagraliśmy. Esbecja nie wpuściła mnie na Jasną Górę, by dograć szczegóły z paulinami. To wystarczyło. To był początek końca mojej kariery kierownika artystycznego częstochowskiego teatru. Złożyłem 10-punktową rezygnację. Rezygnacji nie przyjęto. I wyrzucono mnie w grudniu 1983 roku na mocy przepisów stanu wojennego. Koledzy reżyserzy, których zatrudniłem w teatrze, nie wystąpili w mej obronie. Dzisiaj dwóch z nich jest na liście Wildsteina. Wspaniale zachował się Marian Panek, zbierając podpisy pod petycją broniącą mojej osoby, ale to już nic nie zmieniło. Na moje miejsce przyszedł kolega ze studiów, obecnie na liście Wildsteina.

O stałej pracy w polskich teatrach mogłem już zapomnieć. Nie poddałem się jednak. Zacząłem wysyłać listy do moich kolegów reżyserów i innych dyrektorów teatrów. Otrzymywałem zdawkowe pełne uników odpowiedzi lub milczenie.

Jak z perspektywy czasu widzi pan i ocenia decyzję wyjazdu z kraju?

My często nie wiemy, że tworzą nas nasi wrogowie. Słabość ich polega na tym, że jeśli biją, to powinni zabić. Niezabicie przeciwnika czyni go mocniejszym, mocniejszym i mocniejszym. Dzięki temu przeżyłem dwa lata w zawieszeniu i pustce.

W 1985 roku kolega ze studiów, Jan Sycz, zaproponował mi reżyserię "Końcówki" Becketta w bielskim teatrze, ale nawet ćwiartki etatu nie chciał mi dać. Kim on był naprawdę, okazało się po premierze "Zapisków więziennych" Stefana kardynała Wyszyńskiego w Auli Jana Pawła II na Jasnej Górze, w mojej reżyserii, ze scenografią Mariana Panka. Tak się złożyło, że "Końcówka" miała swoją premierę (maj 1985) kilka dni po premierze "Zapisków". Po niej dyrektor Sycz wezwał aktorów z "Zapisków", którzy byli też aktorami z jego teatru, i mnie do swego gabinetu. Moi aktorzy i ja zobaczyliśmy i usłyszeliśmy stalinowskie monstrum. Nie powiedziałem ani słowa, by młodzi aktorzy zrozumieli do końca, jacy ludzie rządzą teatrem. "Końcówka" po trzecim przedstawieniu została zdjęta z afisza. Jacek Twardowski, znakomicie grający rolę Clov, nie wytrzymał i wyjechał do Szwecji. A ja przestałem pisać listy o pracę.

W 1986 ulitował się nade mną dyrektor słupskiego teatru, Ryszard Jaśniewicz, i w listopadzie dałem premierę swojego autorskiego przedstawienia "Życia nie szukaj". Po tygodniu prób esbecja zażądała od dyrektora, by zabrał mi reżyserię. Dyrektor odmówił. Premiera się odbyła. Ale ja wiedziałem, że tym przedstawieniem żegnam się z Polską. Za trzecim podejściem dostałem paszport.

Czy trudno było panu zasymilować się w nowej społeczności?

Co naprawdę znaczy życie na emigracji może wiedzieć tylko emigrant. Czasami nie starcza słów, czasami nie starcza sztuki, by przekazać całe to piekło, przez które musiał przejść każdy z nas. Jestem przekonany, że nie ma znaczenia, czy to było przed wiekiem, przed dwoma, czy teraz, to piekło się nie zmienia i nie zmieni się nigdy. Ja tego piekła nie wytrzymałem. Potrzebne mi były dwa lata po odzyskaniu pół wolności przez Polskę, by podjąć decyzję powrotu do kraju.

Wróciłem w 1991 roku. Założyłem prywatny teatr. Skończyło się skandalem. Wykończył mnie nasłany nieuczciwy manager. Postanowiłem wrócić do Niemiec. Zanim jednak wyjechałem, napisałem wiele listów do dyrektorów teatrów. Nikt nie raczył mi nawet odpowiedzieć.

Cudem otrzymałem propozycję od salezjanów wyreżyserowania scenariusza pasji Wojciecha Jesionki pt. "Dies irae" na krakowskiej Scenie Salezjańskiej. To Wojtek zza grobu dał mi szansę, umierając kilka dni po napisaniu scenariusza. Pracowałem dla salezjanów do 2000 roku, dojeżdżając z Niemiec i rokrocznie wznawiając i ciągle ulepszając pasję. Uwieńczeniem tej pracy był I Międzynarodowy Festiwal Widowisk Pasyjnych "Pasja 2000" w Krakowie, którego byłem dyrektorem artystycznym. Zrealizowałem też na tej scenie między innymi jeszcze raz "Hioba" i "Zapiski więzienne". Ta wspaniała wielka przyjaźń z salezjanami została do dzisiaj. To ona daje mi moc, by trwać dalej tu, na emigracji.

Przesiąknięty salezjańskimi ideami wróciłem w 1993 roku do Niemiec. Budowałem przyszłość mądrzejszy o przeszłość. Wszystko szło łatwiej. Salezjanie modlili się za mnie, czułem ich moc i opiekę. I znów łut szczęścia. Na jedną z premier "Dies irae" pojechało ze mną do Krakowa dwóch niemieckich burmistrzów i dziennikarz. Zobaczyli oni, jakim szacunkiem i miłością otaczają mnie salezjańscy aktorzy. To wystarczyło, by Niemcy mi zaufali. I otworzyli drzwi dla polsko-niemieckiej wymiany kulturalnej, którą prowadzę razem z nimi od 1995 roku.

Na początku tej pracy wysyłałem zaproszenia na organizowane wystawy polskich artystów do polskiego konsulatu w Monachium. Naiwny sądziłem, że placówki dyplomatyczne III RP zainteresują się naszymi działaniami. Do dzisiaj nie otrzymałem odpowiedzi. Przestałem je więc wysyłać.

Jak obudził się w panu pisarz?

Może za często narzekamy na swój los. Może zbyt mocno boimy się złych dni. Bo przecież jest tak, jak pisał ksiądz Twardowski: "Gdy Bóg zamyka drzwi, otwiera okno". To okno to moje pisarstwo. Stałem się pisarzem przez przypadek. Pewnie coś we mnie wtedy było i gdzieś musiało znaleźć ujście. Nie miałem sceny, ale miałem komputer, a czasami kartkę papieru i długopis. To było tak dawno. Teraz piszę już piątą książkę.

Jakie są losy pańskiej książki w Polsce i Niemczech?

I znowu łut szczęścia. Miałem napisanych zaledwie dziesięć stron "Listu-Dziennika", dałem je do przeczytania mojemu wielkiemu przyjacielowi poecie Henrykowi Cyganikowi, to właśnie on dał mi siłę, moc i wiarę, by pisać dalej. W Polsce książka przeszła bez echa. Wydawca co prawda wysłał ją do wszystkich ważniejszych bibliotek, ale media ją przemilczały. I to mi pomogło. Postanowiłem zacząć walczyć.

I znowu łut szczęścia. Znalazłem właściwego wydawcę, pana Stefana Fessela-Wenza. W 2004 roku wydaje mój dziennik pt. "Kreuzfeuer" w swoim wydawnictwie Medu-Verlag z prezentacją na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie. Przyznaję, że zawróciło mi się w głowie, ale nie oszalałem. Do tego jeszcze wspaniałe recenzje w "Wienner Zeitung" i "Halt" . Nie miałem wyjścia. Musiałem pisać dalej.

Napisałem "Mgłę". Polskie wydawnictwa nią się nie zainteresowały. Pan Wenz wydaje ją w tym roku pt. "Der Nebel". Z premierą również na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie 2006. Napisaliśmy razem "Anię i Wojtka. Blog" i "Anię i Wojtka. Postscriptum". Krakowskie Wydawnictwo Literackie nie zdecydowało się na ich wydanie. Wyda je pan Wenz w Medu-Verlag w 2007 roku. To właśnie jest los polskiego pisarza emigracyjnego. Często zadaję sobie pytanie, dlaczego na drodze życia innych emigracyjnych pisarzy nie stanął pan Wenz. Czym ja sobie na to zasłużyłem?

Jak doszło do budowania prywatnego teatru Legion? Jaką rolę ma on do spełnienia?

To samotność zmusiła mnie, bym stał się pisarzem, ale przecież jestem przede wszystkim człowiekiem teatru. W ciężkich chwilach zostają tylko najbliżsi i najwierniejsi przyjaciele. To właśnie z nimi postanowiłem zbudować teatr, który jest tak bardzo inny od wszystkiego, co można zobaczyć na polskich scenach. To właśnie z nimi buduję miejsce, gdzie słowa innych pisarzy emigracyjnych ożywiają na scenie aktorzy teatru Legion. Wszyscy myślimy podobnie, odczuwamy podobnie i podobnie rozumiemy naszą odpowiedzialność wobec wszystkich wykopanych z Ojczyzny.

Czy świadomie postawił pan w teatrze Legion na młodzież?

Tak to już jest, że każdy z artystów chce po sobie coś pozostawić. Ja mam to szczęście, że moje książki choć o te kilka dni mnie przeżyją. Ludzie teatru pozostają tylko we wspomnieniach lub opracowaniach o teatrze. Ich spektakle umierają wraz ze zdjęciem ich z afisza. Ale i nas, ludzi teatru, musi ktoś wspominać żywym słowem. Wiem, że tymi ludźmi będzie nasz młody zespół aktorski. Może mówi przeze mnie znowu tak bliska mi "salezjańskość", a "salezjańskość" to przede wszystkim wychowanie. W Legionie uczymy nasz zespół nie tylko zawodowego teatru, ale i wychowujemy ich, tak jak chciał święty Bosko, na dobrych chrześcijan i uczciwych obywateli.

Nie wiem, dokąd dojdziemy z naszym teatrem. Związaliśmy się z Kórnikiem i występujemy na Zamku ostatniego jego gospodarza Władysława hrabiego Zamoyskiego, którego ród tyle zrobił dla polskiego wychodźstwa.

Jak określiłby pan pokolenie, z którym czuje się pan tożsamy?

Pokolenie wykopanych z Ojczyzny. Myślę o Ojczyźnie tak samo jak o mojej matce. I nie umiem sobie wyobrazić, by matka kiedykolwiek nie zechciała mnie przyjąć, po nie wiem jak dalekiej podróży. A moja Ojczyzna, matka nas wszystkich, tego do dzisiaj nie chce uczynić.

Może jestem niesprawiedliwy, ale rok 89 nigdy nie będzie dla mnie rokiem odzyskania przez Polskę wolności. Dla mnie wolność to obudzenie się świadomości narodowej. Na moment nawet zwątpiłem w naszą narodową mądrość, bo miałem zupełnie inną perspektywę, polonijną ostrą perspektywę. To przecież Polonia zawsze wybierała tych najwłaściwszych, nie rozumiałem, jak to jest możliwe, że Polacy mieszkający w Polsce nie umieją myśleć tak jak my. Nadszedł jednak dzień wyboru pana Lecha Kaczyńskiego na prezydenta i w tym momencie staliśmy się jednym narodem. Oby tak już zostało.

Z Wojciechem Kopcińskim rozmawiała Anna Witek

19. 06. 2008r.
RODAKpress