Blisko sędziego Romana Kryże
Rotmistrz leży blisko oprawców
Ryszard Mońko, zastępca naczelnika więzienia mokotowskiego ds. politycznych za najbardziej mrocznych, stalinowskich czasów, powinien odpowiedzieć za udział w zbrodni na Witoldzie Pileckim, a także ujawnić, gdzie dokładnie komunistyczni siepacze - jego koledzy - wrzucili zmasakrowane ciało rotmistrza i innych polskich bohaterów. Mógłby pomóc, przyspieszyć prace na Łączce. Jednak przez ćwierć wieku istnienia III RP nie zapukał do niego żaden prokurator. Mnie bez problemu udało się dotrzeć do Mońki w 2012 r.
Do Hrubieszowa jechaliśmy w ciemno. Żyje, nie żyje - zastanawialiśmy się. W końcu ma już koło dziewięćdziesiątki. Towarzysze podróży - reżyser Krzysztof Wojciechowski i operator Jerzy Bonczyk pytali, czy go poznam. Z tym problemu nie powinno być. Ryszarda Mońkę widziałem ostatni raz w 2002 r. na procesie prokuratora Czesława Łapińskiego, oskarżonego przez Instytut Pamięci Narodowej o mord sądowy na rotmistrzu. Mońko zeznawał wówczas jako świadek. Adres też mieliśmy. Dostałem go od Wacława Sikorskiego, AK-owca, który wspominał: "Mońko był moim kolegą sprzed wojny. Spotkałem go ponownie w 1948 r. na Mokotowie. Na korytarzu więziennym spytał mnie: co tu robisz? Odpowiedziałem: siedzę. A ty? - spojrzałem na niego zaintrygowany. Odpowiedział: pracuję".
Nic nie pamiętam
Czy Mońko otworzy nam drzwi? - pytaliśmy dalej. Czy mieszka sam? Języka zasięgnęliśmy w restauracji nieopodal zapisanego na kartce adresu. Mońko? - zdziwiła się kelnerka. Oczywiście, że znam. Mieszka dwie przecznice stąd. Pracuje w policji. Od słowa do słowa okazało się, że pani mówi o synu stalinowca. Czyli służby mundurowe to rodzinna tradycja. Niedaleko pada jabłko od jabłoni.
Ale, żeby nie było tak różowo, przez dłuższy czas nie mogliśmy znaleźć numeru domu. Bloki, garaże - to nie tu. Ulica urywa się, ale kilkadziesiąt metrów za zakrętem powraca. Naszym oczom ukazuje się jednorodzinna willa. Nr 43. Jesteśmy na miejscu.
Nerwy. Nawet jak Mońko nas wpuści, jego syn może zauważyć, że jestem naszpikowany mikrofonami. Co wtedy?
Dzwonię do bramy. Przez godzinę nikt nie otwiera. Syn pewnie w pracy, ale starszy pan? Zniecierpliwieni zaczynamy zbierać się do drogi powrotnej. Aż tu nagle zbliża się do nas człowiek na rowerze. Malutki, zadbany, z rumieńcem zdrowia na twarzy. Przyglądam się - to przecież Mońko. Dziarsko pedałuje z zakupami w koszyku, a potem zatrzymuje się przy bramie do swojej willi. Kamery ukrytej w samochodzie szczęśliwie nie zauważa. Rozmawiać jednak nie chce. To było dawno. Nic nie pamiętam - ucina. Przekonuję go, że jestem historykiem, a w tej chwili trwają prace ekshumacyjne na warszawskiej Łączce. Powinien złożyć relację - dla potomności. I tak zaczęła się nasza rozmowa, która przed bramą jego domu trwała około godziny. On trzymający mocno rower i co chwila nerwowo rozglądający się dokoła. Ja z mikrofonami pod kurtką, pilnujący, żeby nie gestykulować, bo na nagraniu słychać każdy ruch.
Winny Grabicki
O Łączce Mońko nie chciał mi nic powiedzieć, twierdząc, że na Mokotowie pracował do 1948 r., kiedy pochówków dokonywano jeszcze na Służewie, ale też. w więzieniu mokotowskim. W tym ostatnim miejscu - na terenie czynnego wciąż aresztu śledczego - też powinniśmy odszukać i ekshumować naszych bohaterów.
Mońko kłamał. Na procesie Łapińskiego zeznawał: "Na Mokotów zostałem skierowany w styczniu 1948 r. ze zlikwidowanej jednostki saperskiej. Jako funkcjonariusz ds. polityczno-wychowawczych uczyłem śledczych zasad polskiego ruchu robotniczego". Przypomnę tu, że zamordowanych przy ul. Rakowieckiej więźniów grzebano na Służewie do wiosny 1948 r. (szacuje się, że w dołach śmierci leży tam nadal nawet do 3 tys. osób). Od wiosny 1948 r. drugim polem więziennym była Łączka (ok. 300 rozstrzelanych).
O samych egzekucjach Mońko mówił trochę więcej. Przede wszystkim potwierdził, że w pierwszych latach powojennych odbywały się one na terenie więzienia - głównie w starej kotłowni za budynkiem X Pawilonu (potwierdzał to również np. więzień Rakowieckiej Stanisław Krupa). Przyznał również, że nie było żadnego plutonu egzekucyjnego: strzelał jeden funkcjonariusz - najpierw Piotr Śmietański, potem Aleksander Drej (ten drugi na ogół po pijanemu). Potem ciała wywoził jego przełożony - naczelnik więzienia - Alojzy Grabicki. To na niego - od dawna nieżyjącego - Mońko zrzuca całą odpowiedzialność za represje i morderstwa na Mokotowie. No i oczywiście na bezpiekę.
"Jedyny przypadek w karierze"
Mnie szczególnie interesowała egzekucja rotmistrza Witolda Pileckiego, w której - jak wynika z dokumentów - Mońko brał udział. Pamiętałem jego opowieść z procesu Łapińskiego: "To był jedyny przypadek w mojej karierze. Zastępowałem Grabickiego [Alojzy Grabicki, który skończył miesięczny kurs więziennictwa w Łodzi i pracował najpierw w Białymstoku, do końca życia nienękany przez wymiar sprawiedliwości, ukrywał prawdę o miejscu grzebania więźniów], który takimi sprawami zajmował się rutynowo, ale akurat, wyjątkowo, wyjechał. Wcześniej wypełniałem tylko gotowe blankiety i podpisywałem się. Dane uczestniczących w egzekucji sprawdzałem na podstawie okazanych mi legitymacji. 25 maja 1948 r., między godz. 21 i 21.30 do mojego gabinetu zgłosiło się czterech panów, dwóch w mundurach wojskowych, dwóch po cywilnemu. Byli z bezpieki. Na polecenie prokuratora Cypryszewskiego rozkazałem doprowadzenie Pileckiego na miejsce straceń. To był mały, oddzielnie stojący budynek za X Pawilonem, którym rządził MBP, a oficerowie służby więziennej nie mieli tam wstępu. Widziałem, jak prowadzili Pileckiego pod ręce, a on poprosił ich, żeby go puścili, bo chce iść sam. Weszli do środka, ja zostałem na zewnątrz. Słyszałem jeden strzał. Więźniów politycznych rozstrzeliwano, pospolitych wieszano. Pluton egzekucyjny to był jeden funkcjonariusz UB [etatowy morderca starszy sierżant Piotr Śmietański]. Lekarz w wojskowym mundurze wszedł do budynku i stwierdził zgon. Przed wykonaniem wyroku z Pileckim rozmawiał ksiądz Matusiewicz".
Oskarżający Łapińskiego prokurator IPN spytał jeszcze świadka Mońkę: " Gdzie pogrzebano Pileckiego? ". A on odparł: " Nie brałem w tym udziału. Od dyżurnych wartowników słyszałem, że ciała zabitych wywoziła gdzieś sanitarka więzienna. Często jechał w niej naczelnik, który miał prawo jazdy ". Również na ostatnie pytanie: " Dlaczego podpisał pan protokół wykonania kary śmierci? ", Mońko odpowiedział jak zawsze ze spokojem: " A co miałem robić? ".
Założyli mu białą opaskę na oczy
Pamiętając te zeznania, miałem nadzieję, że Mońko powie mi więcej. On powtórzył właściwie opis śmierci Pileckiego, który przedstawił w sądzie: "Wzięli go pod ręce. Czterech ludzi. On powiedział: >Będę szedł sam<. Założyli mu białą opaskę na oczy".
Dopytywałem, powołując się na świadectwo ks. Jana Stępnia, współwięźnia z Rakowieckiej, który miał widzieć tę ostatnią drogę rotmistrza z okna celi: "Prowadziło go pod ręce dwóch strażników. Ledwie dotykał stopami ziemi. Nie wiem, czy był wtedy przytomny. Sprawiał wrażenie zupełnie omdlałego". Czyli istnieje domniemanie, że w momencie egzekucji skatowany przez "oficerów" bezpieki Pilecki już nie żył, że Śmietański zamordował trupa.
Taka zresztą była praktyka bezpieki. Często najgorsze śledztwo rozpoczynało się po procesie i wyroku skazującym, kiedy oprawcy wiedzieli już, że ich ofiara nie wyjdzie na wolność. Że zginie w więzieniu. Mogli sobie pofolgować. Często więzień był zmuszany do zeznań w innych sprawach.
Mońko jednak twardo powtórzył swoje: "Szedł sam, dobrowolnie. Widziałem to dokładnie, szedłem 30-40 metrów dalej. Nim doszedłem do miejsca, jego już rozstrzelano". Gdzie to było, też w kotłowni? - doprecyzowałem. "Tak. Prócz kata Śmietańskiego byli prokurator, ksiądz". Ile było strzałów? " Słyszałem jeden". Co się potem stało? "Nie wiem. Mówiłem już, że nie uczestniczyłem w pochówkach. Też musiał być wywieziony sanitarką".
Z faktu, że kat zamordował rotmistrza w kotłowni, Zofia Pilecka wyciąga wniosek, że został spopielony. Czyli może nigdy nie odzyskać szczątków taty. Pilecki leży w dole na Łączce - uważa jednak prof. Krzysztof Szwagrzyk, prowadzący prace na stołecznych Powązkach Wojskowych. Prawdopodobnie niedaleko swojego oprawcy - sędziego Romana Kryżego.
Zadowolony, z emeryturą
Potem spytałem Mońkę jeszcze m.in. o to, dlaczego - jego zdaniem - na ekshumacje na Powązkach trzeba było czekać aż 23 lata? Czy ktoś to blokuje? Mońko na to: "Wydaje mi się, że tak. Może boją się Rosji".
Ryszard Mońko, z zawodu technik rolniczy i mechanik, który po odejściu z Mokotowa był m.in. - do 1962 r. - naczelnikiem więzienia w Częstochowie, na koniec pochwalił mi się, że ma kilka tysięcy złotych emerytury ("Wałęsa, dobry człowiek, wyrównał mi emeryturę"). Zadowolony z życia, miły dla sąsiadów starszy pan cieszy się dobrym zdrowiem.
"Nie mam żadnych dochodzeń sądowych. Jestem czysty" - powiedział mi na odchodne. Jednak prokuratorowi III RP pod przysięgą Ryszard Mońko, zastępca naczelnika więzienia mokotowskiego ds. politycznych, mógłby z pewnością powiedzieć dużo więcej.
Tadeusz Płużański
08.12.2015r.
Gazeta Polska Codziennie
